Na een audiotour ‘Stolpersteine Valkenburg’ is er nu dus ‘Stolpersteine Sittard’ en ‘Stolpersteine Geleen’. En binnenkort ‘Stolpersteine Limbricht, Grevenbicht, Obbicht en Einighausen’. Mijn bijdrage bestaat uit het bewerken van de verhalen achter de Stolpersteine tot een luisterversie die ter plaatse verteld kan worden. De verhalen zelf zijn achterhaald door lokale groepen van historici, archivarissen en vrijwilligers.

Het gaat dus om geschiedenis. Tegelijkertijd weet ik dat het leggen van Stolpersteine begonnen is als een kunstproject van Gunther Demnig (Berlijn 1947). Mijn werk is gekoppeld aan de Stolpersteine en dus ook aan dit kunstproject. Voor Gunther Demnig is het Stolpersteineproject een ‘sociale sculptuur’, op de manier waarop Joseph Beuys dat bedoelde. Zelf kan ik mijn werk ook in deze lijn zien.

De ‘sociale sculptuur’ werd door Joseph Beuys (Krefeld 1921 - Dusseldorf 1986) bedacht als een kunstwerk waarbij door deelname van veel mensen de maatschappij veranderd zou worden. Hij vond bovendien dat alle uitingen en alle werkzaamheden van de mens als kunst gezien moesten worden en dat in die zin iedereen een artistiek bestaan moest leiden: "Jeder Mensch ist ein Künstler".

In het verlengde daarvan zou ook de maatschappij een kunstwerk moeten zijn, een compositie van creatieve potentie van mensen. In de praktijk leidde dit tot het organiseren door Beuys van discussies in kunstmusea en kunstacademies en tijdens tentoonstellingen over politieke en maatschappelijke onderwerpen. Zo ging hij tijdens Documenta 5 in 1972 honderd dagen in gesprek met mensen over democratie.

Een ander voorbeeld is het plan van Beuys (Documenta 1982-1987) om in Kassel 7000 bomen te planten. Wie wilde kon voor 500 euro een boom met daarbij een basaltzuil kopen. Dit project is na de periode van vijf jaren doorgegaan en is een eigen leven gaan leiden. De bomen zijn gebleven, worden verzorgd en maken deel uit van het leven in de stad. In de geest van dit project zijn ook bomen geplant in Oslo, New York en Sydney.

Gunther Demnig is van een generatie later. Net als Joseph Beuys zoekt hij de openbare ruimte op als werkterrein. Vroege werken bestaan uit lange wandelingen, bijvoorbeeld van Kassel naar London of van Kassel naar Venetië, waarbij hij een spoor achterlaat van bijvoorbeeld bloed, geur of draad. Deze werken vergaan daarna of worden verwijderd door mensen.

In 1990 bracht Gunther Demnig in het kader van de herdenking dat in mei 1940 de eerste deportatie van 1000 Roma en Sinti door het naziregime uit Keulen plaatsvond, een verfspoor aan vanwaar deze mensen uit hun huizen werden weggevoerd naar het deportatieperron. Dit verfspoor van ongeveer 12 kilometer verweerde na verloop van tijd, maar in 1993 werd besloten het te conserveren. Op 22 plaatsen werd het spoor door Gunther Demnig met messing letters ingelegd in het trottoir, gefinancierd met vrijwillige bijdragen. Een discussie met een vrouw die de aanwezigheid van de Roma en Sinti in haar woonomgeving betwijfelde zette de kunstenaar aan zijn herinneringsproject verder uit te werken.

De eerste Stolperstein werd door Gunther Demnig gelegd in 1992, precies 50 jaar na het bevel van Himmler tot deportatie van Roma en Sinti naar Auschwitz. De steen ligt voor het raadhuis van Keulen en vermeld de datum van het bevel en de eerste regels ervan. In 1994 exposeerde Gunther Demnig 230 Stolpersteine voor Roma, Sinti, Joden en andere slachtoffers van het naziregime in een kerk in Keulen. Er was nog geen toestemming om ze in de stad te leggen. Pas in 2000 omarmde de stad Keulen het project en kwam de weg vrij voor het leggen van meer stenen. Vele andere plaatsen in Duitsland volgden en ook andere Europese landen gingen zich inzetten voor het leggen van Stolpersteine in de eigen omgeving.

Het Stolpersteineproject van Gunther Demnig is een ultieme vorm van de ‘sociale sculptuur’ door de participatie van duizenden mensen en door het eigen leven dat het project is gaan leiden en een deel is geworden van het leven van mensen. Daarmee is ook de herinnering aan het leven van deze Joden, Sinti en Roma weer een deel van ons leven geworden.